خیانت در امانت/دانستنی های خیانت در امانت

در حقوق روم جرم خیانت در امانت تحقق عنوان فرتوم (fartum) قابل مجازات بوده است.فرتوم عنوان بزه عام و کلی بوده که شامل سرقت، کلاهبرداری و خیانت در امانت در مفاهیم امروزی آن می شد. و عبارت بود از تصاحب یا تصرف مال متعلق به غیر اعم از اینکه شئی مورد تصرف، توسط خود مالک یا متصرف به بزهکار تسلیم میگردد یا اینکه شخصا آن را بدست می آورد. به مرور زمان در قوانین کشورهای مختلف از جمله کشورهای اروپایی مثل فرانسه، بلژیک، سوئیس، این جرم که مشتمل برسوء استفاده از اعتماد دیگری است از جرم سرقت که عبارت از ربایش مال غیر، بدون رضایت و آگاهی وی می باشد و از کلاهبرداری و نیز از سایر جرایم علیه اموال تفکیک شد. البته این تفکیک در همه نظامهای حقوقی مشاهده نمی‌گردد. برای مثال در حقوق انگلیس جرم مستقلی تحت عنوان خیانت در امانت وجود ندارد و هرگونه تصاحب مال متعلق به دیگری اعم از اینکه آن مال به مجرم سپرده شده و یا وی آنرا ربوده باشد تحت عنوان سرقت قابل تعقیب می باشد. بنابراین از نظر حقوق انگلیس تصاحب اتومبیلی که توسط یک شرکت کرایه اتومبیل به شخص سپرده شده است درست همانند ربایش پنهانی آن، سرقت محسوب می‌گردد. و در حقوق ایران در قبل از انقلاب در ماده ۲۴۱ عنصر قانونی جرم خیانت در امانت را تعریف نموده و این ماده درسال ۱۳۶۲ و سال ۱۳۷۵ دچار تغییرات اساسی شده است.

پس از انقلاب با توجه به صیغه مذهبی و مبنا بودن فقه شیعه در کشورمان با لحاظ کردن فقه در متن قانون، عمل و فعل خیانت در امانت، به عنوان یک جرم مطرح و برای آن مجازات کیفری مستقل پیش بینی شد. قانونگذار وقت معتقد است با انجام فعل مجرمانه خیانت در امانت، نظم و امنیت عمومی نیز به خطر افتاده و ارکان جامعه نیز به هم می ریزد . لذا اعتماد مردم از یکدیگر سلب و زمینه های ارتکاب جرم در آینده نیز فراهم می گردد. خیانت به معنای پیمان‌شکنی، نقض عهد، بی‌وفایی و رعایت نکردن امانتداری است و امانت در اصطلاح عبارت از مالی است که به وسیله یکی از عقود امانی یا به حکم قانون نزد شخصی سپرده شود.

ارکان جرم خیانت در امانت

هر جرمی برای تحقق باید مرکب از عناصر متشکله خود باشد و تا زمانی که همه ارکان جرم وجود نداشته باشند، جرم محقق نخواهد شد. ارکان جرم خیانت در امانت شامل عنصر قانونی ، مادی و معنوی می باشند.

الف) رکن قانونی جرم خیانت در امانت

نصوصی که موجب آن ، ارتکاب جرم خیانت در امانت از طرف قانون گذار صریحا ممنوع و مستحق مجازات معرفی شده است . مواد ۶۷۳ و ۶۷۴ از فصل بیست و چهارم قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ می باشند.

در حال حاضر رکن قانونی جرم خیانت در امانت ماده ۶۷۴ قانون تعزیرات مصوب ۱۳۷۵ می باشد که چنین بیان میدارد:

هر گاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت، به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیاء مذکور، مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.

ب) رکن مادی جرم خیانت در امانت

عنصر یا رکن مادی جرم خیانت در امانت شامل استعمال ، تصاحب، مفقود و تلف کردن مال امانت داده شده است که به شکل فعل یا ترک فعل می باشد. عمدتاً جرم خیانت در امانت به صورت فعل است و در ماده ۶۷۴ بیان شده است.

افعالی که رکن مادی جرم خیانت در امانت را شامل می شوند عبارتنداز:

تصاحب کردن
تصاحب در لغت به معنای صاحب شدن و مالک شدن است . تصاحب به عنوان بارزترین مصداق رفتار مجرمانه خیانت در امانت عبارت است از تصرف به عنوان مالکیت یا تصرف مالکانه امین در مال مورد امانت به عبارت دیگر یعنی شخصی که مال را به امانت قبول کرده است و امین محسوب می شود ، مال مورد امانت را از آن خود بداند و به گونه ای رفتار کند که مالک مال به نظر برسد.

استعمال کردن
استعمال در لغت به معنای به کار بستن و به کار بردن آمده است . در اصطلاح منظور از استعمال مورد نظر در این جرم به کاربردن ناروای مال مورد امانت و سوء استفاده از آن در غیر از محل مورد نظر امانت گذار است، به عبارت دیگر مراد از استعمال به کار بردن مال امانی در هدفی غیر از آنچه بر روی آن توافق شده است.

مفقود کردن
مفقود یعنی گم کردن و معدوم کردن. منظور از مفقود کردن ، مفقود شدن در اثر تعدی و تفریط در نگهداری مال امانی نیست ، بلکه منظور آن است که امین مال امانی را با قصد ایراد ضرر به امانت گذار مفقود یا ناپدید کند ؛ لذا امین باید در اقدام خود سوء نیت در اضرار به مالک را داشته باشد که فراتر از تعدی و تفریط است و اگر گفته شود که برای تحقق خیانت در امانت تعدی و تفریط لازم است. در واقع امین کاری کند که دستیابی به مال مورد امانت برای مالک غیرممکن باشد.

تلف کردن
اتلاف در لغت به معنای نابود کردن و هلاک کردن است و در اصطلاح تلف کردن یعنی نابود کردن مال موجود به نحوی که غیر قابل استفاده گردد. با این تعاریف تلف ممکن است جزئی و ناظر به از بین رفتن قسمتی از مال مورد امانت باشد و یا تلف کلی که تمام یک مال معین مورد امانت باشد و یا تلف کلی که تمام یک مال معین مورد امانت را شامل شود مانند خراب کردن اتومبیل مورد امانت یا از بین بردن سند مورد امانت و نظایر آن.

مؤلفه‌های دیگر رکن مادی

رکن مادی علاوه بر رفتار، ارکان دیگری نیز دارد که یکی از مهم‌ترینِ آن‌ها موضوع جرم می‌باشد. مقصود از موضوع جرم چیزی است که رفتار مجرمانه بر آن واقع می‌شود. در جرم خیانت درامانت موضوع جرم، مال و نوشته می‌باشد. همان‌طور که در ماده مورد اشاره قرار گرفته است، مال می‌تواند منقول(هم‌چون اتومبیل) یا غیرمنقول(‌هم‌چون خانه و زمین) بوده و منظور از نوشته نیز هر نوع سندی اعم از چک و سفته و … می‌باشد.

یکی از مؤلفه‌ها و شرایط بسیار مهم دیگری که برای تحقق جرم خیانت در امانت ضرورت دارد، آن است که باید رابطه‌ی امانی بین مجرم و بزه‌دیده وجود داشته باشد. به عبارت بهتر، همان‌طور که از عنوان جرم نیز برمی‌آید، زمانی می‌توان شخصی را به ارتکاب این جرم محکوم نمود که یک نفر اموال یا نوشته‌هایی را به امانت به او سپرده شده باشد و قرار بر این باشد که او از این اموال و نوشته‌ها در راه معینی استفاده نموده یا در زمان معینی آن‌ها را بازگرداند ولی وی از این توافق تخلف نموده و یکی از رفتارهایی را که در بند قبل ذکر شد، نسبت به آن مال یا نوشته انجام دهد. به عنوان نمونه، فروش مال امانی یکی از بارزترین مصادیق جرم خیانت درامانت می‌باشد.

ج) رکن معنوی جرم خیانت در امانت

خیانت در امانت از جرایم عمدی مقید می باشد که برای تحقق آن هم سوء نیت عام و هم سوءنیت خاص نیاز است. در واقع مرتکب می بایست قصد خیانت و قصد نتیجه خاص یعنی اضرار به مالک یا متصرف را داشته باشد. فلذا برای مجرم شناختن امین لازم است که احراز شود که امین با علم و آگاهی نسبت به تعلق مال به مالک یا متصرف قانونی مبادرت به ارتکاب رفتارهای چهارگانه فیزیکی در ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی که در مطالب فوق به آن ها اشاره شد، نموده و از این طریق موجبات ضرر و زیان مالک یا متصرف قانونی را فراهم کرده است.

مجازات جرم خیانت در امانت

مجازات این جرم طبق ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی، حبس از شش ماه تا سه سال می باشد. این ماده از جمله مواد بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی است . مجازات تعزیری مجازاتی است که نوع و میزان آن در شرع مشخص نشده است و قانون گذار آن را با نظر و دیدگاه خود تعیین کرده است.

جرایم در حکم خیانت در امانت همانند خیانت در امانت دارای حیثیت عمومی و غیر قابل گذشت می‌­باشند و گذشت شاکی و مدعی خصوصی فقط جنبه خصوصی بزه را رفع می‌­کند و به استناد قانون موضوعه، تنها موجبات تخفیف مجازات را فراهم می نماید و مجازات تعزیری به قوت خود باقی است.

نکته مهم:

شخصی که خیانت در امانت کرده علاوه بر مجازات مصرح در قانون باید خسارت زیان‌دیده را مطابق حقوق مدنی جبران نماید. لذا زیاندیده این جرم برای مطالبه عین یا مثل، امانت خود می بایست علاوه بر طرح شکایت کیفری و اثبات ید امانی متهم، در مراجع ذیصلاح قضایی دادخواست حقوقی نیز ارایه دهد.